tożsamość

Tożsamość (łac. identicus — identyczna, taka sama) — świadomość przynależności człowieka do określonej pozycji społecznej i osobistej w ramach ról społecznych i stanów ego. Tożsamość z punktu widzenia podejścia psychospołecznego (Erik Erickson) jest swoistym epicentrum cyklu życia każdej osoby. Jako konstrukt psychologiczny nabiera kształtu w okresie dorastania, a od jego cech jakościowych zależy funkcjonalność jednostki w dorosłym, samodzielnym życiu. Tożsamość określa zdolność jednostki do przyswajania osobistych i społecznych doświadczeń oraz zachowania własnej integralności i podmiotowości w zmieniającym się świecie zewnętrznym.

Struktura ta powstaje w procesie integracji i reintegracji na poziomie intrapsychicznym wyników rozwiązywania podstawowych kryzysów psychospołecznych, z których każdy odpowiada pewnemu wiekowemu etapowi rozwoju osobowości. W przypadku pozytywnego rozwiązania tego czy innego kryzysu, jednostka nabywa swoistą moc ego, która nie tylko warunkuje funkcjonalność osobowości, ale także przyczynia się do jej dalszego rozwoju. W przeciwnym razie powstaje specyficzna forma alienacji — rodzaj „wkładu” w pomieszanie tożsamości.

Erik Erickson, definiując tożsamość, opisuje ją w kilku aspektach, a mianowicie:

• Indywidualność to świadome poczucie własnej wyjątkowości i własnej odrębnej egzystencji.
• Tożsamość i integralność — poczucie wewnętrznej tożsamości, ciągłość między tym, kim dana osoba była w przeszłości, a tym, czym obiecuje stać się w przyszłości; poczucie, że życie ma spójność i sens.
• Jedność i synteza — poczucie wewnętrznej harmonii i jedności, synteza wyobrażeń siebie i dziecięcych identyfikacji w sensowną całość, która rodzi poczucie harmonii.
• Solidarność społeczna to poczucie solidarności wewnętrznej z ideałami społeczeństwa i znajdującej się w nim podgrupy, poczucie, że własna tożsamość ma sens dla osób szanowanych przez tę osobę (grupę odniesienia) i odpowiada ich oczekiwaniom.

Erickson wyróżnia dwa współzależne koncepcje — tożsamość grupowa i tożsamość ego. Tożsamość grupowa kształtuje się dzięki temu, że od pierwszego dnia życia wychowanie dziecka nastawione jest na włączenie go do danej grupy społecznej, na rozwijanie tkwiącego w tej grupie światopoglądu. Ego-tożsamość kształtuje się równolegle z tożsamością grupową i stwarza w podmiocie poczucie stabilności i ciągłości jego Ja, pomimo zmian zachodzących w człowieku w procesie jego wzrostu i rozwoju.

Kształtowanie się tożsamości ego lub, innymi słowy, integralności osobowości trwa przez całe życie osoby i przechodzi przez szereg etapów:

1. Pierwszy etap rozwoju indywidualnego (od urodzenia do roku). Podstawowy kryzys: zaufanie kontra nieufność. Potencjalna siła ego na tym etapie to nadzieja, a potencjalna alienacja to chwilowe zamieszanie.
2. Drugi etap rozwoju indywidualnego (1 rok do 3 lat). Podstawowy kryzys: autonomia kontra wstyd i wątpliwości. Potencjalna siła ego to wola, a potencjalna alienacja to patologiczna samoświadomość.
3. Trzeci etap rozwoju indywidualnego (od 3 do 6 lat). Kryzys podstawowy: inicjatywa kontra poczucie winy. Potencjalna siła ego to zdolność widzenia celu i dążenia do niego, a potencjalna alienacja to sztywna fiksacja ról.
4. Czwarty etap rozwoju indywidualnego (od 6 do 12 lat). Kryzys podstawowy: kompetencje kontra porażka. Potencjalna siła ego to pewność siebie, a potencjalna alienacja to stagnacja działania.
5. Piąty etap rozwoju indywidualnego (od 12 lat do 21 lat). Kryzys podstawowy: tożsamość kontra pomieszanie tożsamości. Potencjalna siła ego to całość, a potencjalna alienacja to totalność.
6. Szósty etap rozwoju indywidualnego (od 21 do 25 lat). Kryzys podstawowy: intymność kontra izolacja. Potencjalną siłą ego jest miłość, a potencjalną alienacją jest narcystyczne odrzucenie.
7. Siódmy etap rozwoju indywidualnego (od 25 do 60 lat). Kryzys podstawowy: generatywność kontra stagnacja. Potencjalną siłą ego jest troska, a potencjalną alienacją jest autorytaryzm.
8. Ósmy etap rozwoju indywidualnego (po 60 latach). Podstawowy kryzys: uczciwość kontra rozpacz. Potencjalna siła ego to mądrość, a potencjalna alienacja to desperacja.

Każdy etap cyklu życia charakteryzuje się specyficznym zadaniem stawianym przez społeczeństwo. Społeczeństwo określa również treść rozwoju na różnych etapach cyklu życia. Zdaniem Ericksona rozwiązanie problemu zależy zarówno od osiągniętego już przez jednostkę poziomu rozwoju, jak i ogólnej duchowej atmosfery społeczeństwa, w którym żyje.

Przejście od jednej formy tożsamości ego do innej powoduje kryzysy tożsamości. Według Ericksona kryzysy nie są chorobą osobowości, przejawem zaburzenia nerwicowego, ale punktami zwrotnymi, „momentami wyboru między postępem a regresją, integracją a opóźnieniem”.

Podobnie jak wielu badaczy rozwoju wieku, Erickson zwracał szczególną uwagę na okres dojrzewania, charakteryzujący się najgłębszym kryzysem. Dzieciństwo dobiega końca. Zakończenie tego wielkiego etapu ścieżki życia charakteryzuje się formowaniem pierwszej integralnej formy tożsamości ego. Do tego kryzysu prowadzą trzy linie rozwoju: szybki wzrost fizyczny i dojrzewanie („rewolucja fizjologiczna”); zaabsorbowanie tym, „jak wyglądam w oczach innych”, „kim jestem”; potrzeba odnalezienia powołania zawodowego odpowiadającego nabytym umiejętnościom, indywidualnym zdolnościom i wymaganiom społeczeństwa.

Główny kryzys tożsamości przypada na okres dojrzewania. Rezultatem tego etapu rozwoju jest albo nabycie „tożsamości dorosłej”, albo opóźnienie rozwojowe, tzw. tożsamość rozproszona.

Przerwa między młodością a dorosłością, kiedy młody człowiek stara się znaleźć swoje miejsce w społeczeństwie metodą prób i błędów, Erickson nazwał moralnym moratorium. Dotkliwość tego kryzysu zależy zarówno od rozwiązania wcześniejszych kryzysów (zaufanie, niezależność, aktywność itp.), jak i od całej duchowej atmosfery społeczeństwa. Nieprzezwyciężony kryzys prowadzi do stanu ostrej, rozproszonej tożsamości, która stanowi podstawę szczególnej patologii wieku dojrzewania. Zespół patologii tożsamości Ericksona:

• regresja do poziomu infantylnego i chęć jak najdłuższego opóźnienia uzyskania statusu dorosłego;
• niejasny, ale uporczywy stan niepokoju;
• poczucie izolacji i pustki;
• ciągłe przebywanie w stanie czegoś, co może zmienić życie;
• lęk przed komunikacją osobistą i niemożność emocjonalnego wpływania na osoby płci przeciwnej;
• wrogość i pogarda dla wszystkich uznanych ról społecznych, nawet męskich i żeńskich;
• pogarda dla wszystkiego, co domowe i irracjonalne preferencje dla wszystkiego, co zagraniczne (w myśl zasady „dobrze jest tam, gdzie nas nie ma”). W skrajnych przypadkach dochodzi do poszukiwania tożsamości negatywnej, pragnienia „stania się niczym” jako jedynej drogi autoafirmacji.

Nabywanie tożsamości staje się dziś najważniejszym zadaniem życiowym każdego człowieka i oczywiście rdzeniem aktywności zawodowej psychologa. Przed pytaniem „Kim jestem?” automatycznie spowodował wyliczenie tradycyjnych ról społecznych. Dziś, bardziej niż kiedykolwiek, poszukiwanie odpowiedzi wymaga szczególnej odwagi i zdrowego rozsądku.